“बांका दोन गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे, अमरपूरचा गूळ आणि कटोरियाचं टसर रेशीम,” कटोरियाचे एक विणकर, अब्दुल सत्तार सांगतात. त्यांच्या मते आता दोन्हीला उतरती कळा लागली आहे.

अमरपूर तालुक्यातलं बल्लिकिटा कटोरियापासून तीन किलोमीटरवर आहे. बल्लिकिटाच्या वेशीवरचा गुळाचा कारखाना शोधणं फार काही अवघड नाही. उसाचा रस उकळत, करपत असतानाच वास, तुम्हाला बरोबर तिथे घेऊन जातो.

बिहारच्या बांका जिल्ह्यातला हा कारखाना सुमारे ४० वर्षांपूर्वी आपल्या वडलांनी म्हणजेच साधू सरण कापरींनी सुरू केल्याचं राजेश कुमार सांगतात. हा लहान कारखाना आहे, १२ ते १५ कामगार इथे काम करतात. दिवसभराच्या, सकाळी १० ते सूर्यास्तापर्यंत म्हणजेच साधारण ६ वाजेपर्यंतच्या कामाचे त्यांना २०० रुपये मिळतात. दर वर्षी कारखाना ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या काळात सुरू असतो. डिसेंबर आणि जानेवारी म्हणजे ऐन हंगाम.


Losing its sheen_Photo essay_Shreya Katyayini_Image 1.jpg

“आता अमरपूरमध्ये १०-१२ गूळ कारखाने आहेत. पंधरा वर्षांपूर्वी हाच आकडा शंभरच्या जवळपास होता,” कारखान्याचे मालक, राजेश कुमार सांगतात. “बहुतेक कामगार बल्लिकिटा, बाजा, बैदा चाक आणि गोरगामा या आसपासच्या गावांमधून कामाला येतात”


“This machine is as old as the mill, ” says Kumar. The juice is collected in large underground pits on the other side of the machine

कारखान्यातलं उसाचा रस काढणारं एकमेव यंत्र ४ वाजता बंद केलं जातं. त्यामुळे रसावर प्रक्रिया करायला पुरेसा वेळ मिळतो. कुमार सांगतात, “हे यंत्र या कारखान्याइतकंच जुनं आहे.” यंत्राच्या पलिकडे खोदलेल्या भूमीगत खड्ड्यांमध्ये उसाचा रस जमा केला जातो

Losing its sheen_Photo essay_Shreya Katyayini_Image 3.jpg

६० वर्षांचे अक्षय लाल मंडल, चार फूट खोल खड्ड्यात उतरतात आणि तळाशी साठलेला रस बादल्यांमध्ये भरून घेतात. नंतर ते या बादल्या कारखान्याच्या दुसऱ्या टोकाला असणाऱ्या रस उकळणाऱ्या खड्ड्यांपर्यंत घेऊन जातात. “मी कोलकात्यात लोहाराचं काम करायचो. आता वय झालंय. आलो गावाकडे. आता तीन वर्षांपासून इथे काम करतोय,” मंडल सांगतात. “माझ्यासारखे बरेच (माझ्या वयाचे, गावी परतलेले) इथे कामाला आहेत”


“This was my last trip for the day between the juice pits and the boiling pits,” Mandal says, looking exhausted by now.  “We keep shifting tasks. I was unloading sugarcane during the first half of the day today”

“रसाचे खड्डे आणि उकळणारे खड्डे यातली आजची ही माझी शेवटची खेप आहे,” मंडल सांगतात, ते थकलेले दिसतायत. “आम्ही कामं बदलत राहतो. सकाळच्या वेळात मी ऊसाचे भारे उतरून घ्यायचं काम केलं”


Rajendra Paswan, 45, constantly shoves in the stalks to feed the fire. “The mill owner has his own sugarcane fields,” he says, “that’s why the mill is still running.”

ऊसाचं पाचट आणि चोथा रस उकळण्यासाठी, भट्टीसाठी वापरला जातो. राजेंद्र पासवान, वय ४५, भट्टी पेटती ठेवण्यासाठी भट्टीत सतत पाचट घालत आहेत. “कारखान्याच्या मालकाचा स्वतःचा ऊस आहे” ते सांगतात, “त्याच्या जोरावरच कारखाना चालू आहे.” कारखान्याचे मालक राजेश कुमार माहिती देतात की स्थानिक पातळीवर ऊस लावणं परवडेनासं झाल्याने इतर कारखाने बंद पडले


A worker in a sugarcane mill

या कारखान्यात रस उकळण्यासाठी तीन खड्डे केले आहेत. पहिल्यांदा रस उकळला जातो. त्याचा पाक व्हायला लागला की तो दुसऱ्या खड्ड्यात ओतला जातो. इथे तो अजून उकळला जातो. त्यातली मळी आणि फेस पाकावर यायला लागतात, ते लोखंडी सराट्याने काढले जातात आणि या रस उकळायच्या खड्ड्याशेजारी असलेल्या एका दुसऱ्या खड्ड्यात जमा केले जातात. तिसऱ्या खड्ड्यात पोचेपर्यंत रसाचं गुळात रुपांतर व्हायला सुरुवात झालेली असते


The men transfer the sticky liquid from one pit to the other using metal containers tied to ropes and a wooden rod

एका खड्ड्यातून दुसऱ्या खड्ड्यात पाक ओतण्यासाठी कामगार रस्सी बांधलेल्या, लाकडी दांडा अडकवलेल्या लोखंडी बादल्यांचा वापर करतात


Subodh Poddar (right) pours the liquid golden jaggery into tin containers. Left: Stacks of tin containers filled with jaggery

शेवटची उकळी आली की घट्ट होत असलेला गुळाचा पाक छोट्या दगडी खळग्यांमध्ये थंड होण्यासाठी ठेवून देतात. सुबोध पोतदार (उजवीकडे) पत्र्याच्या डब्यांमध्ये गुळाचा पाक ओतताना. “मी शेतकरी आहे. पण या कारखान्याचा मालक माझ्या गावचा (बल्लिकिटा) आहे. सध्या मजुरांचा तुटवडा आहे त्यामुळे त्याने मला कामाबद्दल विचारलं,” ते सांगतात


“I am checking the taar (consistency) after which I will seal the container,” says Ramchandar Yadav; he comes to the mill from Baja, a village around two kilometres away. He has worked in other mills before, most of which are now defunct. “There is barely any katti [sugarcane],” he says, “that’s why the mills have shut down

“मी पाकाची तार पाहतोय. त्यानंतर मी डबा बंद करून टाकणार,” रामचंद्र यादव माहिती देतात. इथून दोन किलोमीटरवर असलेल्या बाजा गावाहून ते कामाला येतात. त्यांनी या आधी इतर कारखान्यातही काम केलं आहे. त्यातले बरेचसे आता बंद झाले आहेत. त्यांच्या मते “आता कट्टीच (ऊस) मिळत नाही, तर कारखाने बंदच पडणार ना”


Subhash Yadav, 38, from Baja, uses his bullock cart to bring the last lot of sugarcane for the day from the nearby fields.

संध्याकाळ झालीये. कारखाना बंद व्हायची वेळ होत आलीये. बाजाचे ३८ वर्षांचे सुभाष यादव त्यांच्या बैलगाडीतून जवळच्या शेतांमधनं ऊसाची अखेरची खेप घेऊन येतात. “हे ऊस वाहण्याचं काम मी गेली कित्येक वर्षं करतोय,” ते सांगतात


The men waiting in the mill for the cart to arrive swiftly unload the sugarcane in the compound. They will complete this task and return to their villages

कारखान्यात वाट पाहत थांबलेले कामगार गाडी आल्या आल्या झटक्यात ऊस आवारात उतरवून घेतात. हे काम उरकलं की ते आपापल्या गावी परततील


Two cows blissfully chew on the juicy cane. The animals belong to the mill owner – so they are allowed such liberties

तोपर्यंत, दोन गायी ताज्या उसावर मजेत ताव मारत आहेत. त्या मालकाच्याच असल्याने – त्यांना असं काहीही करायची मुभा आहे

अनुवादः मेधा काळे

Shreya Katyayini

Shreya Katyayini is a Video Coordinator at the People's Archive of Rural India, and a photographer and filmmaker. She completed a master's degree in Media and Cultural Studies from the Tata Institute of Social Sciences, Mumbai, in early 2016.

Other stories by Shreya Katyayini
Translator : Medha Kale
mimedha@gmail.com

Medha Kale is based in Pune and has worked in the field of women and health. She is the Translations Editor, Marathi, at the People’s Archive of Rural India.

Other stories by Medha Kale