ओन्नुपुरममध्ये दुपारचे वेळ आहे. हातमागाच्या पायपट्ट्यांचा आवाज आसमंतात भरून राहिला आहे. “रेशमाचं काम सुरू कसं होतं पहायचं असेल तर पहाटे ५ वाजता यावं लागेल,” ६७ वर्षांचे एम. के. गोदंडबणी मला म्हणतात. ओन्नुपुरममध्ये रंगहीन कच्च्या रेशीम धाग्यांच्या गासड्या येतात आणि त्यावर गोदंडबणी आणि इतर विणकरांनी काम केलं की तेच धागे भरजरी सहा वार रेशमी साड्यांच्या रुपात इतून १५० किलोमीटरवर चेन्नईतल्या प्रतिष्ठित दुकानांमध्ये आणि इतरही बाजारपेठांमध्ये पोचतात.

तिरुवन्नमलाई जिल्ह्यातल्या पश्चिम अरणी तालुक्यातल्या ओन्नुपुरम गावातली बहुतेक विणकर मंडळी रक्ताच्या किंवा लग्नाच्या नात्यातली आहेत. घरटी एक तरी माग आहेच, पिढ्या न् पिढ्या वापरात असलेला. “आमची मुलं शाळेत जाऊन शिक्षण घेतात पण विणकामही शिकतात, आमची परंपरा आहे ही,” आपल्या १६ वर्षांच्या मुलाला एक गडद गुलाबी रंगाच्या रेशमी साडीचं काम कसं संपवायचं दाखवता दाखवता ५७ वर्षांचे देवसेनापती राजगोपाल म्हणतात.

अरणी तालुक्यातल्या विणकर कुटुंबांनी सुरू केलेल्या विविध सहकारी संस्था किंवा लघु उद्योग विणकरांकडून या साड्या विकत घेतात आणि नामांकित कंपन्या आणि शोरुम्सना वितरित करतात. हे खरेदीदार विणकरांना गिऱ्हाइकांच्या पसंतीनुसार नक्षीकाम सुचवतात आणि बहुतेक वेळा पारंपरिक नक्षीची जागा आधुनिक आकृत्या घेतात.

बदल्यात विणकरांना बरा पैसा मिळतो. सरस्वती ईश्वरायन पावु पुनाइथल दुरुस्त करतात. हे काम शक्यतो स्त्रियाच करतात. ४५००-४८०० सुटे धागे मागावर बसवायचे ज्यामुळे साडीचा ताणा विणता येतो. अशा प्रत्येक कामाचे त्यांना सहकारी संस्था किंवा कुटुंबाकडून रु. २५०/- मिळतात आणि महिन्याला तिला अशी ६ ते ८ कामं मिळतात.

इथले विणकर साधं नक्षीकाम असणाऱ्या चार साड्या विणल्यावर रु. २,५००/- कमवतात. “आम्ही आठवड्याचे सातही दिवस काम करतो. आमची एकच सुट्टी असते, महिन्यातून एक दिवस, पौर्णिमेला,” आपल्या मागावरून लक्ष ढळू न देता सरस्वती गंगाधरन सांगतात. “आमचं भलं केल्याबद्दल आम्ही या दिवशी देवाचे आभार मानतो.” इतर विणकरांप्रमाणे सरस्वती यांनाही सहकारी संस्थेकडून साड्यांची कामं मिळतात. त्या महिन्याला १५ ते २० साड्या विणतात आणि सुमारे रु. १०,००० कमावतात.

“याच्यावरच आमचं पोट आहे आणि आम्हाला हे काम सोडायचं नाहीये. आम्ही जर विश्रांती घेतली तर आमचाच घाटा होतो,” सोन्याच्या जरीचं काम असणारी एक भरजरी साडी विणता विणता जगदेशन गोपाल सांगतात.

या चित्रकथेची वेगळी आवृत्ती २८ फेब्रुवारी २०१८ रोजी द पंच मॅगेझिनमध्ये प्रकाशित झाली आहे.

PHOTO • Anusha Sundar

बालकृष्ण कुप्पुस्वामी चरख्यावर सूत कातताना

Venkatesan Perumal is among the few artisans in Oonupuram who still makes the design templates – passed on to him by his father – for the handloom weave.  He makes the designs by drawing and punching holes on graph sheet. In many other instances, this has been replaced by computer software and printing
PHOTO • Anusha Sundar
Many among the younger generation in the weavers’ community start learning at an early age
PHOTO • Anusha Sundar

डावीकडेः वेंकटेशन पेरुमल ओन्नुपुरममधल्या मोजक्या विणकरांपैकी आहेत जे हातमागावर विणण्यासाठी नक्षी काढून, आलेख कागदावर छिद्रं करून विणण्यासाठी नक्षीची प्रारुपं तयार करतात – त्यांच्या वडलांकडून त्यांना ही कला वारशाने मिळाली आहे. बाकी अनेक ठिकाणी ही प्रक्रिया आता संगणकावरील सॉफ्टवेअर आणि छपाईने घेतली आहे. उजवीकडेः ओन्नुपुरममधल्या विणकरांच्या पुढच्या पिढीतले अनेक जण लहानपणापासूनच ही कला शिकायला सुरुवात करतात

Shakuntala, 90 years old, spins the cotton thread using the charkha; she has been doing from the age of 20
PHOTO • Anusha Sundar
Shakuntala, 90 years old, spins the cotton thread using the charkha; she has been doing from the age of 20
PHOTO • Anusha Sundar

शकुंतला, वय अंदाजे ८० वर्षं, चरख्यावर सूत काततात, गेली साठहून अधिक वर्षं त्या हे करतायत

Shanthi Duraiswamy, a worker in a small yarn-making unit, where the machines produce around 90 decibels of noise
PHOTO • Anusha Sundar
Another worker in the yarn factory changes the spinning wheel
PHOTO • Anusha Sundar

शांती दुराईस्वामी, धागे तयार करणाऱ्या एका छोट्या कारखान्यात काम करतात. इथली यंत्रं ९० डेसिबलपर्यंत आवाज करतात. उजवीकडेः धाग्यांच्या कारखान्यातला आणखी एक कामगार फिरत्या चाकावर धागा चढवताना

A worker soaking the yarn in water before dyeing it.
PHOTO • Anusha Sundar
The spun yarn is separated to the length of the sarees and dyed in bright colours-- cotton candy pink, parrot green. It takes 2-3 days to prepare the dyed yarn. The labourers who dye the yarn are usually hired as a team of three persons, and each dyer earns Rs. 200 a day on the days they are called in to work. Arunachalam Perumal, 58, drying the yarn. He has been in this industry since he was 12 years old
PHOTO • Anusha Sundar

उजवीकडेः रंगवण्याआधी एक कामगार पाण्यामध्ये धागे बुडवतोय. साडीच्या लांबीएवढे धागे कापून एकदम गडद रंगात – गुलाबी, पोपटी इत्यादी – रंगवले जातात. धागे रंगवण्याच्या कामाला २-३ दिवस लागू शकतात. रंगाऱ्यांना शक्यतो तिघांच्या गटात काम दिलं जातं आणि ज्या दिवशी काम मिळतं तेव्हा त्यांना प्रत्येकी दिवसाला रु. २०० मिळतात. उजवीकडेः अरुणाचलम पेरुमल धागे रंगवताना. वयाच्या १२ व्या वर्षापासून ते या व्यवसायात आहेत

PHOTO • Anusha Sundar

एम. के. गोदंडबणी साडीसाठी मागावर ताणा तयार करतायत

Manonmani Punnakodi and her family members prepare the warp early in the morning. The loom is washed with rice water. The starchy water helps separate the threads quickly and crisply. They are separated to a particular count for the loom
PHOTO • Anusha Sundar
Manonmani Punnakodi and her family members prepare the warp early in the morning. The loom is washed with rice water. The starchy water helps separate the threads quickly and crisply. They are separated to a particular count for the loom
PHOTO • Anusha Sundar

मनोन्मणी पुन्नकोडी आणि त्यांचे कुटुंबीय पहाटे ताणा तयार करतात. तांदळाच्या पाण्याने माग धुऊन घेतला जातो. पिष्टमय पाण्यामुळे धागे पटकन वेगळे होतात आणि कडकही होतात. मागासाठी धाग्यांचे विशिष्ट संख्येचे संच केले जातात

Saraswathi Eswarayan fixes the warp to the loom, traditionally called ‘paavu punaithal’. This task is usually done by women, who twist 4,500-4,800 strands by hand on the loom.
PHOTO • Anusha Sundar
Jayakantha Veerabathiran,  45, weaves a plain saree that will later be embellished with  embroidery. In most homes, the looms are placed on the floor with a  shallow pit  for the pedals
PHOTO • Anusha Sundar

डावीकडेः सरस्वती ईश्वरायन ताणा मागाला जोडतात, ज्याला पूर्वापारपणे ‘पावु पुनाइथल’ म्हणतात. हे काम शक्यतो स्त्रियाच करतात ज्या हाताने मागावर ४,५०० ते ४,८०० धागे बसवतात. उजवीकडेः जयकांता वीरबतिरन, वय ४५, एक नक्षीविरहित साडी विणतायत, जिच्यावर नंतर भरतकाम केलं जाणार आहे. बहुतेक घरांमध्ये माग जमिनीवरच ठेवले जातात. आणि पायपट्ट्यांसाठी जमिनीत लहानसा खड्डा केलेला असतो.

Nirmala uses multiple shuttles for complex saree designs
PHOTO • Anusha Sundar
Devasenapathy Rajagopal at work
PHOTO • Anusha Sundar

डावीकडेः साडीच्या एका क्लिष्ट नक्षीसाठी निर्मला अनेक खुट्ट्या वापरतात. उजवीकडेः कामात मग्न देवसेनातिपती राजगोपाल

PHOTO • Anusha Sundar

जगदेशन गोपाल पूर्ण जरीची एक साडी विणतायत. अशा साडीचं वजन २ ते ५ किलो भरू शकतं

PHOTO • Anusha Sundar

देवसेनातिपती राजगोपाल साडीचं विणकाम संपवून मागावरून साडीचा तागा कापतायत. त्यांचा मुलगा जवळच अरणी शहरात माध्यमिक शाळेत शिकतोय आणि त्यांना विणकामातही मदत करतो

PHOTO • Anusha Sundar

‘याच्यावरच आमचं पोट आहे आणि आम्हाला हे काम सोडायचं नाहीये. आम्ही विश्रांती घेतली तर आमचाच घाटा आहे,’ जगदेशन गोपाल म्हणतात

PHOTO • Anusha Sundar

सुंदरम गंगाधरन आणि त्यांची मुलगी सुमती (छायाचित्रात नाही) दोघंही चरितार्थासाठी विणकाम करतात

Narasimhan Dhanakodi, 73, has been weaving for half a century and says he wants to continue to do so
PHOTO • Anusha Sundar
‘We work all seven days of the week’ says 67-year-old Saraswathi Gangadharan
PHOTO • Anusha Sundar

डावीकडेः नरसिंहन धनकोडी, वय ७३ गेली पन्नास वर्षं विणकाम करत आहेत आणि त्यांना अजूनही हे काम करत रहावंसं वाटतंय. उजवीकडेः ‘आम्ही आठवड्याचे सातही दिवस काम करतो,’ ६७ वर्षांच्या सरस्वती गंगाधरन सांगतात

PHOTO • Anusha Sundar

देवसेनातिपती कोदंडपाणी आणि त्यांच्या पत्नी गोमती तयार झालेली साडी खोक्यात ठेवतायत. विणकरांना त्यांनी विणलेल्या साड्या नीट घडी घालून खोक्यात बांधून त्यांना काम देणाऱ्या सहकारी संस्थांना द्याव्या लागतात

अनुवादः मेधा काळे

Anusha Sundar

Anusha Sundar lives in Chennai and works with DTNext, a news portal of the Daily Thanthi group. She has an undergraduate degree in Design from the National Institute of Fashion Technology, Bengaluru, and a Masters in photojournalism and documentary photography from University of the Arts, London.

Other stories by Anusha Sundar
Translator : Medha Kale
mimedha@gmail.com

Medha Kale is based in Pune and has worked in the field of women and health. She is the Translations Editor, Marathi, at the People’s Archive of Rural India.

Other stories by Medha Kale