यमक आणि गमकही – स्थलांतरितांसाठी एक रॅप

हे गाणं गातोय दुलेश्वर टांडी. "मी या रॅप मधून आपला मनस्ताप अन् राग व्यक्त केलाय," त्याने लिहिलेल्या आणि गायलेल्या 'सरकार, तुई जबाब दे' या रॅप विषयी तो म्हणतो.

"भारतात लॉकडाऊन लागू करण्यात आलं तेंव्हा देशातील गरीब माणसाचे हाल होऊ लागले," तो म्हणतो. "मजूर आपलं काम गमावून बसले, बेघर झाले आणि कित्येक दिवस उपाशी राहिले. हजारो लोकांना आपल्या गावी परत जायला भर उन्हात अनवाणी चालावं लागलं. सरकारला हे सगळं थांबवून या लोकांना मदत करता आली नसती, अशातला भाग नाही – उलट, त्यांनी या देशातील गरिबांना वाऱ्यावर सोडून दिलं. हे सगळं पाहून वाईट वाटतं अन् जीव कासावीस होतो. आता सरकारला सवाल करायला हवा.."

हे गाणं कोसली (किंवा संबलपुरी) भाषेत आहे. आपल्या चाहत्यांना रॅपर डूल रॉकर या नावाने माहीत असलेला दुलेश्वर हिंदी आणि इंग्रजीतूनही गातो. पण त्याचा कोसली रॅप ओडिशातील तरुणांमध्ये खास लोकप्रिय आहे.

दुलेश्वर, २७, कलाहांडी जिह्यातील बोरडा गावचा आहे. त्यानी आपल्या गावाहून अंदाजे ४५ किमी दूर असलेल्या भवानीपाटणा येथील शासकीय महाविद्यालयातून बी. एस्सी. पदवी घेतली आहे. त्याचं कुटुंब डोम या अनुसूचित जातीचं आहे. घरी केवळ दुलेश्वर आणि त्याच्या आई प्रमिला राहतात. त्या शेती करतात आणि सरपण गोळा करतात, शिवाय त्यांना दरमहा रू. ५०० ची वृद्धत्व पेन्शन मिळते. त्याचे वडील नीलमणी तांडी, शेती करायचे आणि स्थानिक पोलिस स्थानकात सहाय्यक होते. ते तीन वर्षांपूर्वी मरण पावले.

त्यांच्या कुटुंबाच्या मालकीची दोन एकर जमीन आहे, दुलेश्वर म्हणतो, पण २०१४ साली त्याला विशाखापट्टणम् मधील इस्पितळात आईची शस्त्रक्रिया करावी लागली तेव्हा त्याने ती तारण म्हणून बँकेतून ५०,००० रुपयांचं कर्ज काढलं. आता व्याजासकट ती रक्कम रू. १ लाख एवढी झालीय, तो म्हणतो.

"जमीन गहाण असली तरी आम्ही तिच्यावर भातशेती करतो. आमच्याकडे बीपीएल [दारिद्र्य रेषेखालील] राशन कार्ड आहे," तो सांगतो. कमाई करण्यासाठी दुलेश्वर बोरडामध्ये शिकवण्या घेतो आणि आसपासच्या बांधकामांवर काम करतो.

कॉलेजमध्ये असताना त्यानी रॅप करायला सुरुवात केली. "मी कथाकथन स्पर्धा अन् कवी संमेलनात भाग घेऊ लागलो," तो सांगतो. "माझं लिखाण सर्वांना आवडायचं, लोक म्हणायचे माझं लिखाण जमिनीवरचं, प्रामाणिक आहे. याने मला हुरूप आला अन् मी लिहीत राहिलो. माझ्या कविता, कथा मासिकांमध्ये छापून येऊ लागल्या तेंव्हा फार आनंद वाटायचा. याशिवाय, मी नाटक आणि लोकाचं मनोरंजनही करायचो. यातूनच पुढे रॅप गाणी लिहू लागलो."