‘आमचं ऑफिस म्हणजेच आमची निजायची खोली’

सोमवारची सकाळ होती. सदर शहरातलं प्राथमिक आरोग्य केंद्र नुकतंच उघडलं होतं. सुनीता दत्ता आणि तिचा नवरा तिथे पोचले होते. पण तिथल्या नर्सने सुनीताला प्रसूतीच्या वॉर्डात नेलं आणि काही क्षणातच सुनीता आणि तिचा नवरा तिथून निघाले. “इस में कैसा होगा बच्चा? बहुत गंदगी है इधर,” सुनीता म्हणते. आणि ज्या रिक्षानी ती इथे आली त्याच रिक्षात बसून जाते.

“तिला आजची तारीख दिलीये – आता आम्हाला खाजगी दवाखान्यात जावं लागणार,” तिचा नवरा अमर दत्ता म्हणतो. त्यांना घेऊन रिक्षा निघून जाते. सुनीताचं तिसरं बाळ याच प्राथमिक आरोग्य केंद्रात जन्माला आलं होतं. पण चौथ्या बाळाच्या वेळी मात्र तिने वेगळीकडे जाण्याचा निर्णय घेतला.

सकाळचे ११ वाजलेत. सदर पीएचसीच्या प्रसूती कक्षात रक्ताचे डाग पडलेली जमीन अजून साफ पुसून झालेली नाही. आदल्या दिवशीच्या बाळंतपणानंतर सगळे डाग तसेच आहेत अजून. सफाई कामगार अजून यायचाय.

“माझे पती मला घ्यायला येणारेत. मी त्यांची वाट बघतीये. माझी आजची ड्यूटी संपलीये. माझी रात्र पाळी होती. पण कुणी पेशंट नव्हते. पण डासांमुळे माझा डोळ्याला डोळा लागला नाहीये,” ४३ वर्षीय पुष्पा देवी सांगतात (नाव बदलले आहे). पुष्पा बिहारच्या दरभंगा जिल्ह्यातल्या सदर प्राथमिक आरोग्य केंद्रात नर्स म्हणून काम करतात. त्या त्यांच्या ऑफिसमध्ये आमच्याशी बोलतात. कामावर असलेल्या नर्ससाठी असणाऱ्या खुर्चीत बसून. खुर्चीच्या मागे एका टेबलावर काही कागद विखुरलेले आहेत आणि एक लाकडी खाट आहे. याच खाटेवर  पुष्पांनी रात्री झोपण्याचा वृथा प्रयत्न केला होता.

मळकी, कधी काळी पिवळसर रंगाची असलेली मच्छरदाणी पलंगावर अडकवून ठेवलीये. त्याला पडलेली भोकं डासांना सहज आत येण्याइतकी मोठी आहेत. खालचं अंथरुण गुंडाळून उशीबरोबर बाजूला ठेवून दिलंय. रात्र पाळीवर येणाऱ्या दुसऱ्या नर्ससाठी.

“आमचं ऑफिस आणि निजायची जागा एकच आहे. असंच आहे सगळं,” एक वहीवर घोंघावणारे डास हाकलत पुष्पा म्हणतात. त्यांचं घर दरभंगामध्ये आहे, इथून पाच किलोमीटरवर. त्यांचे पती किशन कुमार, वय ४७ छोटं दुकान चालवतात. त्यांचा एकुलता एक मुलगा, १४ वर्षांचा अमरीश कुमार दरभंग्याच्या एका खाजगी शाळेत आठव्या यत्तेत शिकतो.

पुष्पा सांगतात की दर महिन्याला सदर पीएचसीमध्ये सरासरी १०-१५ बाळंतपणं होतात. कोविड-१९ ही महासाथ येण्याआधी हाच आकडा दुप्पट होता, त्या सांगतात. लेबर रूम किंवा प्रसूती कक्षात प्रसूतीसाठी दोन टेबल आहेत आणि प्रसूतीपश्चात सेवा वॉर्डात सहा खाटा आहेत, ज्यातली एक मोडलेली आहे. पुष्पा सांगतात की या खाटांपैकी “चार रुग्णांसाठी आणि दोन ममतांसाठी आहेत.” ममतांना झोपण्यासाठी दुसरी कसलीच सोय नाही.

ममता म्हणजे बिहारमध्ये शासकीय रुग्णालयामध्ये आणि आरोग्य केंद्रांमधल्या कंत्राटी आरोग्य कर्मचारी. यांची नेमणूक केवळ याच राज्यात करण्यात आली आहे. त्या महिन्याला जवळपास रु. ५,००० मिळतात. कधी कधी त्याहूनही कमी. याशिवाय त्यांनी प्रसूतीमध्ये मदत केली किंवा सोबत आल्या त्या प्रत्येक केसमागे त्यांना ३०० रुपये मिळतात. मात्र नियमित पगार आणि लाभ असं मिळून कुणाला ६,००० हून जास्त पगार मिळत असल्याचं दिसत नाही. या पीएचसीत दोन ममता आहेत आणि राज्यभरात ४,०००.

बेबी देवी आपल्या नातीला प्लास्टिकच्या पिशवीतून डबा काढायला सांगतात आणि पुढे म्हणतात, “आम्हाला नेहमीच असं वाटतं की इथे जागेची, खाटांची आणि सोयी-सुविधांची कमतरता आहे. पण आम्ही जर जास्त काही सुविधांची मागणी केली तर आम्हाला बदली करण्याची धमकी दिली जाते. पावसाळ्यात तर सगळ्यात मोठी अडचण म्हणजे पाणी साठतं. अनेकदा तर त्या काळात इथे कुणी बाळंतपणासाठी आलं तर इथली अवस्था पाहूनच त्या परत जातात,” त्या सांगतात. “इथून त्या खाजगी दवाखान्यातच जातात.”

“या, तुम्हाला प्रसूती पश्चात सेवा वॉर्ड दाखवते,” त्या म्हणतात. आणि चक्क मला हाताला धरून घेऊन जातात. “बघा, बाळंतपणानंतरच्या सगळ्या गोष्टींसाठी एवढी एकच खोली आहे आमच्याकडे. इतकीच. आमच्यासाठी आणि आमच्या पेशंटसाठी.” या वॉर्डातल्या सहा खाटा सोडल्या तर ऑफिसच्या भागात असलेली पुष्पा देवींसारख्या नर्स वापरतात ती एक आणि एक प्रसूती कक्षाबाहेर इतक्याच खाटा आहेत. “ममतांना यातल्या जास्तीत जास्त दोन खाटा वापरायला मिळतात. जेव्हा रात्रीच्या वेळी सगळ्या खाटांवर पेशंट असतात तेव्हा मग आम्हाला ही बाकडी जोडून त्यावर आडवं व्हावं लागतं. कधी कधी तर आमच्यावर आणि नर्सेसवर सुद्धा चक्क जमिनीवर झोपायची पाळी आलेली आहे.”

वरिष्ठांपैकी कुणी आमचं बोलणं ऐकत नाही ना त्याचा अंदाज घेत बेबी पुढे सांगतात, “आम्हाला गरम पाण्याची कसलीही सोय इथे नाही. दीदी [नर्स] किती काळापासून मागणी करतायत, पण काहीही फरक पडत नाही. शेजारची चहावाली तेवढी आम्हाला मदत करते. तुम्ही इथून बाहेर पडलात ना की पीएचसीच्या फाटकाच्या उजव्या बाजूला चहाची एक छोटी टपरी आहे. एक बाई आणि तिची मुलगी ती चालवतात. आम्हाला लागेल तेव्हा ती आमच्यासाठी स्टीलच्या पातेल्यात गरम पाणी घेऊन येते. दर वेळी आम्ही तिला थोडेफार पैसे देतो. दहा एक रुपये.”

त्यांना मिळणाऱ्या फुटकळ पगारात त्या कसं काय भागवतात? “तुम्हाला काय वाटतं?” बेबी विचारतात. “तुम्हाला वाटतं का ३,००० रुपये चार माणसांच्या कुटुंबासाठी पुरेसे आहेत म्हणून? मी एकटी कमावती आहे. माझा मुलगा, सून आणि ही [नात] माझ्यासोबत राहतात. पेशंट आम्हाला काही तरी पैसे देतात. नर्स, आशा... सगळे पैसे घेतात. आम्ही सुद्धा अशी थोडी फार कमाई करतो. कधी कधी एका बाळंतपणामागे १०० रुपये मिळतात. कधी २००. आम्ही काही जबरदस्ती करत नाही. आम्ही मागतो आणि ते खुशी खुशी देतात. खास करून जेव्हा मुलगा होतो ना तेव्हा.”

पारी आणि काउंटरमीडिया ट्रस्टने पॉप्युलेशन फाउंडेशन ऑफ इंडियाच्या सहाय्याने ग्रामीण भारतातील किशोरी आणि तरुण स्त्रियांसंबंधी एक देशव्यापी वार्तांकन उपक्रम हाती घेतला आहे. अत्यंत कळीच्या पण परिघावर टाकल्या गेलेल्या या समूहाची परिस्थिती त्यांच्याच कथनातून आणि अनुभवातून मांडण्याचा हा प्रयत्न आहे.

हा लेख पुनःप्रकाशित करायचा आहे? कृपया zahra@ruralindiaonline.org शी संपर्क साधा आणि namita@ruralindiaonline.org ला सीसी करा

जिग्यासा मिश्रा सार्वजनिक आरोग्य आणि नागरी स्वातंत्र्यावर वार्तांकन करते ज्यासाठी तिला ठाकूर फॅमिली फौंडेशनकडून स्वतंत्र आर्थिक सहाय्य मिळाले आहे. ठाकूर फॅमिली फौंडेशनचे या वार्तांकनातील मजकूर किंवा संपादनावर नियंत्रण नाही.

अनुवादः मेधा काळे