आयुष्यं उद्ध्वस्त करणाऱ्या खाणी आणि खनिजं

गेल्या पाच दशकांपासून जादुगुडाच्या डोंगरांमध्ये युरेनियमचं उत्खनन सुरू आहे – आसपासच्या गावांना अर्ध्या शतकापासून जास्त काळ विषारी संसर्गाचा वारसा मिळाला आहे

तुरामडीहमध्ये खुली खाण (जादुगुडाहून २० किलोमीटरवर), खाणीपासून अगदी ५०० मीटरवर लोकांची वस्ती आहे. बिहार विधानसभेच्या पर्यावरण समितीने १९९८ साली एका अहवालात नमूद केलं होतं की कोणत्याही गाव-वस्तीपासून पाच किलोमीटरच्या आत खाणीतून निघणारा कचरा टाकला जाऊ नये

कालिकापूर गावातला अंदाजे ७ वर्षांचा अमित गोपे जन्मतःच मानसिक व्याधीने ग्रस्त आहे. तो बोलत नाही, चालत नाही, दिवसभर आपल्या खाटेवर पडून असतो

मुलं बांगोच्या कच्च्या मातीच्या रस्त्यावर खेळतायत – विषारी खनिज प्रक्रिया केंद्र आणि कचरा टाकला जातो तिथून ही जागा फार काही दूर नाही.

कालीबुढी गोपे, वय १८ हिला अस्थिव्यंग असून पाठीला कुबड आहे. ती जास्त काळ उभी राहू शकत नाही, पण आठवड्यातून दोन दिवस इथून ३५ किलोमीटरवर असलेल्या जमशेदपूरमधे इंटरमिजिएट कॉलेजला जाते.

१४ वर्षीय अनामिका ओरामच्या चेहऱ्यावर गाठ आहे आणि ती कर्करोगाची असू शकते. डॉक्टरांचं म्हणणं आहे की ती काहीही करून काढून टाकायला हवी, पण अनामिकाच्या घरच्यांना उपचाराचा खर्च परवडणारा नाही.

३५ वर्षीय तारक दास मला कालिकापूरमधल्या एका किराणा मालाच्या दुकानात भेटले. आमच्या कुटुंबाला मदत कधी मिळेल, त्यांनी विचारलं. “दादा, मला दोन मुलं आहेत, एक मुलगी आणि एक मुलगा,” ते म्हणाले. “मला कायम घोर लागलेला असतो. मी काम करतोय तोवर ठीक आहे, त्यानंतर त्यांचं कसं होणार? मी थोडा वेळ जरी उभा राहिलो ना, तरी माझी कंबर दुखायला लागते. पण माझ्या पोराबाळांसाठी मला काम तर करावंच लागणार ना.”

या टेलिंग पाँडमध्ये युरेनियम प्रक्रिया केंद्रातील मैला आहे. तुमराडीह खाणीजवळच्या एका पाड्याशेजारून हा मैला वाहतो जातो.

१८ वर्षीय हरधन गोपेच्या चेहऱ्यामध्ये व्यंग आहे आणि त्याच्या शरीराच्या मानाने त्याचं डोकं लहान आहे. असं असूनही तो शेतात काम करतो आणि आपल्या वडलांना भातशेतीत हातभार लावतो.

जादुगुडाजवळच्या सुवर्णरेखा नदीतून एक मुलगा शिंपले गोळा करतोय. मैल्याच्या तलावांमधलं पाणी थेट नदीत जात असल्यामुळे मासळी आणि अन्य जीव आता नाहीसे होऊ लागले आहेत.

अंदाजे १८ वर्षांची पार्वती गोपे (मध्यभागी) बांगोमधल्या एका शिकवणीला जाते. तिचे वडील शेती करतात. “मला सरकारी नोकरी करायचीये,” ती म्हणते. “पण अभ्यासासाठी सगळी पुस्तकं काही माझ्याकडे नाहीत. माझे बाबा सांगतात की घरचं भागवणंच अवघड झालंय, त्यामुळे माझा दवाखाना कसा काय करणार?”

सोळा वर्षांच्या राकेश गोपेला सेरेब्रल पॉल्सी हा आजार आहे. त्याची बहीण गुडिया सात वर्षांची असताना मरण पावली. कसं तरी करून चाकाच्या खुर्चीत बसून तो शाळेत जातो. तिथे त्याला पोषण आहार मिळतो आणि शासनाकडून महिन्याला ६०० रुपये अपंगत्व निर्वाह भत्ता. त्याची आई म्हणते, “मला भविष्याची सारखी काळजी लागलेली असते... आम्ही नसू तेव्हा याचं कसं काय होणार? त्याचं त्याला काहीसुद्धा करता येत नाही.”

राकेश आणि गुडियाची आई [नाव माहित नाही] भाताच्या शेतात काम करते. आपल्या मुलीचा फोटो दाखवते. गुडियाला अस्थिव्यंग होतं आणि ती सात वर्षांची असताना अपस्माराचा झटका येऊन मरण पावली. ती म्हणते, “राकेश जन्मला त्यानंतर आम्हाला समजलं की तो चालू शकणार नाही किंवा स्वतःचं स्वतः काहीच करू शकणार नाही. खूप वाईट वाटलं होतं. गुडिया जन्मली तेव्हा सगळे खूप खूश होते पण लगेचच आम्हाला लक्षात आलं की ती देखील चालू शकणार नाही...”

राकेशला पाय हलवताच येत नाहीत. बांगोतल्या घरी त्याची आई रोज त्याला आंघोळ घालते आणि आत घेऊन जाते.