एकाचं आजारपण, दुसऱ्याचा लाभ

इतरही आत्महत्याग्रस्त कुटुंबांकडेही आम्ही चौकशी केली तेव्हा आजारपणावरच्या खर्चाचा प्रचंड बोजा होत असल्याचं आमच्या लक्षात आलं. २५ ते ३० हजार हा अगदी सहज ऐकू येणारा आकडा होता. तोही दोन ते चार एकर जमीन असणाऱ्या घरांमध्ये. बहुतेक  वेळा प्रचंड नुकसान होत असताना आणि दर हंगामाला शेती बेभरवशाची ठरत असताना. ह्याच कारणांमुळे शामराव आणि अंजम्मांनी औषधं विकत आणणंच बंद केलंय. “अहो, सरकारी इस्पितळात तुम्हाला काहीही मिळत नाही,” वायफडचे गावकरी सांगतात.

आणि दुसरीकडे, “आम्ही जर नागपूरला गेलो,” मनोज चांदूरवरकर सांगतात, “तर मग आमचं दिवाळंच निघणार. लोकांना आता हॉस्पिटलचीच भीती बसलीये.” नागपूरची खाजगी हॉस्पिटल्स वर्ध्याला केलेल्या रक्ताच्या तपासण्या किंवा एक्स रे चक्क बाद ठरवतात. सगळे अहवाल व्यवस्थित असले तरी. तपासणी करणाऱ्यांच्या रॅकेटला त्यांचा हिस्सा मिळायलाच पाहिजे ना. “मग, आम्हाला सगळ्या तपासण्या परत एकदा कराव्या लागतात. प्रत्येकालाच ज्याचा त्याचा घास मिळतो, मग काय सगळेच खूश.”

आता हे सगळे “सीटी स्कॅन आणि औषधं बड्या लोकांसाठी आहेत. आमच्याकडे पैसा कुठे?” कास्तकार असणारे रामेश्वर चार्डी म्हणतात. कोणाचंही नियंत्रण नसणाऱ्या खाजगी क्षेत्राने अगदी मनाला येईल तसं शुल्क आकारावं. अपुरा निधी, तुटपुंजी संसाधनं आणि अक्षरशः मोडकळीला आलेल्या सरकारी आरोग्य सेवा त्यांच्यासाठी कसा काय पर्याय ठरणार? “सगळे उपचार ‘मोफत’ होते,” माळवागडच्या संतोष इसाइंना हसू आवरत नाही. “पण त्याला काय अर्थ आहे.” कर्करुग्ण असणाऱ्या आपल्या भावाच्या, अशोकच्या उपचारावर आणि औषधांवर त्यांनी ३५ हजार रुपये खर्च केले आहेत. पैसा उभा करण्यासाठी इसाइंनी यवतमाळची त्यांची तीन एकर जमीन विकली. त्यानंतर मात्र त्यांच्याकडचे सगळे पैसे संपले.

त्यांचे मित्र संदीप कदम थेट खाजगीतच गेले. त्यांचे वडील क्षयाने गेले, त्यांच्या उपचारांवर त्यांनी २ लाखांपेक्षा जास्त खर्च केला. “मग त्यासाठी अर्थातच ३ एकर जमीन विकली,” ते सांगतात. त्यांचं खटलं मोठं आहे. अख्ख्या कुटुंबाकडे असणाऱ्या एकूण जमिनीचा तिसरा हिस्सा होती ही जमीन.

शेजारच्या आंध्र प्रदेशात कृषी संकट गंभीर होत असतानाच या सगळ्याचा शेतकरी समाजावर मोठा परिणाम झाला आहे. मोठ्या आजारपणावर कर्ज न काढता उपचार करु शकणारे फार कमी लोक आहेत.

आजारी असलेल्या अंजम्मा जमिनीवर पडून आहेत, त्या इतक्या कृश आहेत की त्यांना उठून बसणंही शक्य नाहीये. शामराव खाटेवर बसलेत, हातापायाच्या काड्या झाल्यात, तब्येत बरी नाही तरी आपल्या मुलाचं कर्ज फेडल्याचं त्यांना समाधान आहे. “आम्ही त्याचं कर्ज चुकवलं, आता तरी त्याच्या आत्म्याला शांती मिळेल.” त्यांच्या स्वतःच्या शरीरांना मात्र ती स्वस्थता नाही. आजारांनी ते खंगून गेलेत. दोघांपैकी कुणीच काम करू शकत नाही. पण निरोगी रहायचं तर त्यासाठी किंमत मोजावी लागते. आणि त्यांच्यासारख्या लाखोंना ही किंमत परवडण्यासारखी नाही.

वायफडमवासीयांनी आम्हाला हसतखेळत निरोप दिला. “तुम्हाला आमच्या तब्येतीबद्दल जाणून घ्यायचंय ना,” एक जण म्हणतो, “नुसतं आमच्या रानाकडे पहा. तुम्हाला सगळं लक्षात येईल. आता आम्ही, सगळे शेतकरी सलाईनच्या ड्रिपवर आहोत. अजून दोन वर्षांनी आमच्यावर ऑक्सिजन लावायची पाळी येणार आहे.”

ता . क .

३१ ऑक्टोबर, २००५ – राष्ट्रीय शेतकरी आयोगाचे सदस्य आष्टीला त्यांच्या घरी यायच्या आदल्या दिवशीच शामराव खताळे हे जग सोडून गेले. त्यांच्या पत्नीला भेटायला भला मोठा गाड्यांचा ताफा धुरळा उडवत वर्ध्याच्या या गावात दाखल झाला, मात्र अंजम्मांना कसलंच भान नाहीये. गेल्या वर्षी त्यांच्या मुलाचंही हे असंच झालं होतं. त्यांच्या दुसऱ्या मुलाने २००४ मध्ये आत्महत्या केली. शामरावांच्या विधवेला ते आता या जगात नाहीत हेच अजून समजलेलं नाहीये. त्यांच्या, अगदी स्वतःच्या अशा जगात त्या राहतात, जिथे हे असं काहीच घडलेलं नाही. तिथे बोलू शकणारं कुणी असेल तर ती आहे त्यांची मुलगी, गंगा, वय ३१, अविवाहित. शेतीचं दिवाळं निघालं, आणि तिच्या लग्नाचं राहिलंच. आणि त्यांचा तिसरा मुलगा आता अमरावतीहून काम नाही म्हणून परत आला आहे. शामराव आणि त्यांच्या पत्नीने गेलं वर्षभर औषधपाणी बंद केलं होतं. “डॉक्टरकडे जाणं कुणाला परवडतंय?” शामरावांनी जून महिन्यात मला सवाल केला होता. “आम्हाला तर नाही बा. त्याला लई पैसा लागतो. आणि औषधं, ती कुठनं आणावी?”

पूर्वप्रसिद्धीः या लेखाची एक आवृत्ती द हिंदूमध्ये सर्वप्रथम प्रसिद्ध झाली

http://www.hindu.com/2005/07/01/stories/2005070105241300.htm