कृषी लढ्यात स्त्रियाः ‘आम्ही नव्याने इतिहास रचतोय’

६२ वर्षीय बिमला देवी (लाल शालीत) २० डिसेंबर रोजी सिंघुच्या सीमेवर आल्या का तर त्यांचे आंदोलक भाऊ आणि मुलं दहशतवादी नाहीत हे माध्यमांना सांगायला. हरयाणाच्या सोनिपतमध्ये खरखोडा तालुक्यातल्या सेहरी गावात आपल्या दोन एकर शेतात त्यांचं कुटुंब भात, ज्वारी आणि उसाची शेती करतं. “आमच्या लेकांना गुंड म्हणत असल्याचं आम्ही ऐकलं. शेतकरी काही दहशतवादी नाहीयेत. माझ्या या लेकरांविषयी माध्यमं ज्या प्रकारे बोलत होती ते पाहून मला रडू कोसळलं. शेतकऱ्याइतका दिलदार माणूस तुम्हाला शोधून सापडायचा नाही,” बिमला देवी सांगतात. त्यांची बहीण, ६० वर्षीय सावित्री (निळ्या शालीत) त्यांच्या बरोबर सिंघु सीमेवर आहे.

“मी इथे माझ्या हक्कांसाठी, माझ्या भविष्यासाठी लढायला आले आहे,” १४ वर्षांची, नववीत शिकणारी आलमजीत कौर सांगते. ती सिंघुच्या आंदोलन स्थळी आपली धाकटी बहीण, आजी आणि आई-वडलांसोबत आलीये. पंजाबच्या फरीदकोट तालुक्यातल्या पिपली गावाहून ते आले आहेत. तिथे तिची आई नर्स आहे आणि वडील शाळेत शिक्षक. हे कुटुंब आपल्या सात एकरात गहू आणि भात घेतात. “मी अगदी लहान होते तेव्हापासून मी माझ्या आई-वडलांना शेतात मदत करत आलीये,” आलमजीत सांगते. “त्यांनीच मला आम्हा शेतकऱ्यांच्या हक्कांविषयी सांगितलं आणि आता आमचे हक्क मिळाल्याशिवाय आम्ही इथून माघारी हटणार नाही. या वेळी विजय शेतकऱ्यांचाच होणार आहे.”

लुधियाना जिल्ह्यातल्या पामल गावी विशवजोत ग्रेवालच्या कुटुंबाची ३० एकर जमीन आहे. तिथे ते मुख्यतः गहू, भात आणि बटाट्याचं पीक घेतात. “हे कायदे मागे घ्यावे हीच आमची मागणी आहे,” २२ डिसेंबर रोजी एका मिनी-व्हॅनमधून ही २३ वर्षीय तरुणी आपल्या नातेवाइकांसोबत सिंघुला आली. “आमचं आमच्या जमिनीशी फार घट्ट नातं आहे आणि कुणी आमची जमीन आमच्यापासून हिरावून घेणार असेल तर ते आम्ही बिलकुल खपवून घेणार नाही. आपल्या संविधानातच असं लिहिलंय की आम्हाला आंदोलन करण्याचा अधिकार आहे म्हणून. हे खूपच शांततामय आंदोलन आहे. लंगरपासून ते वैद्यकीय उपचारांपर्यंत, इथे सगळं उपलब्ध आहे.”

“मी इथे माझ्या शेतकऱ्यांना पाठिंबा द्यायला आलीये. लोकांना जरी वाटत असलं की या कायद्याचा परिणाम फक्त शेतकऱ्यांवर होणारे, तरी प्रत्यक्षात या कायद्यांमुळे सगळ्यांचंच नुकसान होणार आहे,” पंजाबच्या फरीदकोट जिल्ह्याच्या फरीदकोट तहसिलातल्या कोट कपुरा गावची २८ वर्षीय मणी गिल म्हणते. मनीकडे एमबीएची पदवी असून ती एका कॉर्पोरेट कंपनीत काम करते. “विजय आमचाच होणार, मला खात्री आहे,” ती पुढे म्हणते. “दिल्लीमध्ये एक मिनी-पंजाब तयार झालाय हे बघायला इतकं सुंदर आहे. तुम्हाला पंजाबच्या सगळ्या खेड्यांमधले लोक इथे भेटतील.” समाजमाध्यमांवर शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर जागृती निर्माण करणाऱ्या तरुणांनी चालवलेल्या एका गटाची मणी सदस्या आहे. “तीन नवीन कृषी कायदे आणि त्यासोबतच शेतकऱ्यांच्या मुख्य समस्या आणि त्यांच्यावर काय उपाय असू शकतील यावर आम्ही बोलण्याचा प्रयत्न करतो. शेतकऱ्यांना रोज काय सहन करावं लागतं ते पुढे आणण्याचा आमचा प्रयत्न असतो,” ती सांगते. मणीचे आई-वडील सिंघुला येऊ शकले नाहीत, पण, ती म्हणते, “मला वाटतं तेही खूप महत्त्वाचंच काम करतायत. आम्ही सगळे इथे आलोय त्यामुळे तिथे त्यांना दुप्पट काम करावं लागतंय, आमची जनावरं आहेत, शेती आहे.”

सहजमीत (उजवीकडे) आणि गुरलीन (पूर्ण नावं सांगितली नाहीत) १५ डिसेंबरपासून वेगवेगळ्या आंदोलनस्थळी सहभाग घेतायत. “इथे आंदोलनामध्ये जास्त लोकांची गरज आहे हे कळलं तेव्हापासून घरी बसून राहणं अशक्य होतं,” पंजाबच्या पतियाळा शहरातून वेगवेगळ्या वाहनातून लिफ्ट घेत इथे आलेली २८ वर्षांची सहजमीत सांगते. काही काळ ती पश्चिम दिल्लीच्या टिक्री आंदोलनस्थळी लंगरमध्ये सेवाभावी काम करत होती. “जिथे जशी गरज असेल तसं आम्ही जातो,” ती सांगते.

हर्ष कौर (एकदम उजवीकडे) जवळपास ३०० किलोमीटर दूर पंजाबच्या लुधियाना शहरातून सिंघु सीमेवर आलीये. आंदोलनस्थळी असलेल्या वैद्यकीय शिबिरात सेवाभावी काम करण्यासाठी तिने, तिच्या बहिणीसोबत एका युवा संस्थेकडे नावनोंदणी केली होती. वैद्यकीय मदत देणाऱ्या तंबूत नर्सेस आहेत ज्या सेवाभावी कार्यकर्त्यांना औषध वाटपाविषयी मार्गदर्शन करतात. पत्रकारितेचं पदवीचं शिक्षण घेणारी हर्ष म्हणते, “सरकार असं भासवतंय की हे कायदे शेतकऱ्यांच्या भल्यासाठी आहेत, पण ते तसे नाहीत. शेतकरी हे स्वतः पेरणी करणारे आहेत, त्यांच्यासाठी काय चांगलंय ते त्यांना समजतं. हे कायदे केवळ कॉर्पोरेटांच्या भल्यासाठी आहेत. हे सरकार आमचं शोषण करतंय, आणि तसं नसेल तर ते आम्हाला एमएसपी (हमीभाव) चं लेखी आश्वासन का देत नाहीयेत? या सरकारवर आम्ही विश्वास ठेवू शकत नाही.”

लैला (पूर्ण नाव माहित नाही) सिंघुमध्ये काही उपकरणांचे संच विकते ज्यात एक पक्कड, इलेक्ट्रिक लायटर आणि दोन प्रकारचे स्क्रू ड्रायव्हर आहेत. या एका संचाची किंमत १०० रुपये आहे. ती त्याच किंमतीत तीन मोज्यांचे जोडही विकते. लैला उत्तर दिल्लीच्या सदर बाजारात आठवड्यातून एकदा हे सामान विकत घेते, तिचा नवरा देखील विक्रेता आहे. ती इथे तिच्या मुलांसोबत, ९ वर्षांचा मायकल (जांभळं जाकिट) आणि ५ वर्षांचा विजय यांना घेऊन आलीये. ती म्हणते, “आम्ही इथे या गर्दीत आमचा माल विकायला आलोय. हे आंदोलन सुरू झालं तेव्हापासून आम्ही रोज सकाळी ९ ते संध्याकाळी ६ इथे येतो आणि दिवसभरात १०-१५ सेट विकतो.”

“माझ्या कुटुंबात कुणीही शेतकरी नाही. मी हे सगळं विकून माझं पोट भरते,” सिंघुमध्ये राहणारी ३५ वर्षांची गुलबिया ही पथारी विक्रेती सांगते. इथे आंदोलनस्थळी वेगवेगळ्या वस्तू विकणाऱ्या फेरीवाल्यांची जत्राच भरलीये. गुलबिया (पूर्ण नाव माहित नाही) छोटे सुरीले ढोल विकते. नगाला १०० रुपये मिळावेत अशी तिची अपेक्षा आहे. तिची दोन्ही मुलं मजुरी करतात. “मी [दिवसाला] १००-२०० रुपये कमवते,” ती सांगते. “पण कुणीच १०० रुपयांना हे ढोल घेत नाहीत. सगळे जण घासाघीस करतात त्यामुळे कधी कधी ५० तर कधी ४० रुपयांना देखील मला ते विकावे लागतात.”

“मी इथे रोटी खायला आलीये,” कविता (पूर्ण नाव माहित नाही) म्हणतात. उत्तर दिल्लीच्या नरेला भागात त्या कचरावेचक आहेत. टाकून दिलेल्या प्लास्टिकच्या पाण्याच्या बाटल्या गोळा करण्यासाठी त्या सिंघुला येतात. अंदाजे साठीच्या असलेल्या कविता आंदोलनाच्या ठिकाणहून गोळा केलेलं भंगार त्यांच्या वस्तीतल्या भंगारवाल्याला विकतात आणि ५०-१०० रुपये कमावतात. “पण इथले काही लोक माझ्या अंगावर खेकसतात,” त्या सांगतात. “माझं इथे काय काम, ते विचारतात.”

“इथे आंदोलनाला येणं माझ्यासाठी फार काही सोपं नव्हतं कारण माझ्या आईवडलांना ते पसंत नव्हतं. पण मी आले कारण शेतकऱ्यांना आमच्या पाठिंब्याची गरज आहे,” २४ वर्षीय कोमलप्रीत (पूर्ण नाव सांगितलं नाही) सांगते. ती पंजाबच्या फरीदकोट जिल्ह्यातल्या फरीदकोट तहसिलाच्या कोट कपुरा गावची रहिवासी आहे. ती २४ डिसेंबर रोजी सिंघु सीमेवर आली आणि समाजमाध्यमांवर शेतकऱ्यांच्या प्रश्नांवर जागृती करणाऱ्या युवकांनी सुरू केलेल्या एका मंचासोबत ती सेवाभावी काम करतीये. “आम्ही इथे इतिहास नव्याने लिहितोय,” ती म्हणते. “इथे लोक जात, वर्ग, संस्कृती सगळं विसरून आलेत. आमच्या गुरूंनी आम्हाला शिकवलंय की जे योग्य आहे त्यासाठी भांडा आणि ज्यांचं शोषण होतंय त्यांच्या पाठीशी उभं रहा.”