स्त्रियाः पर्वत लांघणाऱ्या, वाळवंट पार करणाऱ्या

पेमा रिन्चेन ‘ताशी देलेक’ (तिबेटी भाषेत आशीर्वाद आणि शुभेच्छा) म्हणतात आणि पूर्व लडाखच्या, चीनी सीमेजवळच्या हान्ले खोऱ्यापलिकडे क्षितिजाच्या दिशेने चालू लागतात. त्यांच्यासोबत आहे पश्मीना बकऱ्यांचा मोठा कळप, दिवसभराच्या चारणीनंतर हे सगळेच आता आपल्या मुक्कामी निघाले आहेत.

समुदायाचे पुढारी असणाऱ्या करमा रिन्चेन यांची पेमा ही दुसरी मुलगी. त्या अंदाजे २८० चांगपा कुटुंबांसोबत हान्लेमध्ये राहतात. चांगपा हे भटकंती करणारे, याक आणि शेरडं-मेंढरं पाळणारे पशुपालक आहेत. नोव्हेंबर ते मे अशा मोठ्या हिवाळ्यात ते शक्यतो एका ठिकाणी मुक्काम करतात. उन्हाळ्यात ते उंचावरच्या कुरणांकडे जातात. मी काही काळापूर्वी त्यांना हान्ले खोऱ्यातल्या नालांग कुरणांजवळ भेटलो होतो. हे खोरं १४,००० फुटांहून जास्त उंचीवर असणाऱ्या चांगथांग पठारावर आहे. हा पठारी प्रदेश पूर्वेला तिबेट क्षेत्रात शेकडो किलोमीटर पसरला आहे आणि तिबेटी पठाराचा भाग आहे.

चारणीच्या काळात चांगपा स्त्रिया सगळ्या प्रकारची कामं करतात. तंबू उभारणं, जळण आणणं, प्राण्यांना बांधून घालणं, शेळ्यांचं दूध काढणं आणि इतरही किती तरी. आणि त्यातूनही त्या आपल्या मुलांसाठी आणि स्वयंपाकासाठी वेळ काढतात.

तिबेटच्या पठारावर अनेक भटक्या पशुपालक समुदायांचं वास्तव्य आहे. त्यात पश्चिमी हिमालयातले चांगपा (पहाः काश्मिरी लोकर विणणारे चांगपा ) आणि पर्वतांच्या पूर्वेकडच्या रांगामधले ब्रोकपा (पहाः ब्रोकपाः ‘द जंगल इझ अवर मदर’ ). पर्वतरांगा आणि दऱ्यांनी या समुदायांमध्ये अंतर पाडलं असलं तरी ते सांस्कृतिक, वांशिक आणि अध्यात्मिक दुव्यांनी एकमेकांशी जोडले गेलेले आहेत.

अशाच एका दुसऱ्या भटकंतीत मी पूर्व हिमालयातल्या वनाच्छादित रांगांमध्ये भटकंती करणाऱ्या मोन्पा जमातीच्या ब्रोकपांना भेटायला गेलो होतो. ते बहुतकरून अरुणाचल प्रदेशाच्या पश्चिम केमांग आणि तवांग जिल्ह्यांमध्ये राहतात. तेही उन्हाळ्याचा काळ उंचावरच्या कुरणांमध्ये घालवतात. हिवाळा सुरू झाला की आपल्या याक प्राण्यांच्या कळपांबरोबर ते पश्चिम केमांग जिल्ह्यातल्या लागम सारख्या कायमस्वरुपी वस्तीत मुक्कामी येतात.

त्या पिटुकल्या वस्तीवर पोचण्यासाठी मला आठ तास पायपीट करावी लागली. वाटेत मला ७० वर्षांच्या यामा त्सेरिंग भेटल्या. त्या म्हणाल्या, “माझं वय झालंय आणि आता मला तितकं [चढणीवर] चालवत नाही. म्हणून मग मी घरातली कामं पाहते, चुरपी [याकच्या दुधाचं चीज] करणं आणि नातवंडांवर लक्ष ठेवणं. लागलंच तर मग मी उन्हाळ्यात बाहेर पडते.”

गेल्या वर्षी मे महिन्यात मी परत अरुणाचलला गेलो, ११,१५२ फूट उंचीवरच्या चांदर या वस्तीवर. या वेळी मी लेकी सुझुक यांच्या घरी राहिलो. लेकी यांना दोन मुलं आहेत आणि त्यांच्याकडे ३० याक आहेत. ब्रोकपा स्त्रियाही चांगपा समुदायाच्या स्त्रियांसारखीच विविध कामं करत असतात. त्यांच्या सामुदायिक जीवनाच्या सगळ्या अंगांमध्ये त्यांचा दृश्य सहभाग असतो आणि त्यांची मुलं आणि त्याचं जितराब याबद्दल त्या स्वतंत्रपणे निर्णय घेतात. मला आठवतंय, चांदरमध्ये सगळ्या ब्रोकपा स्त्रियांनी एकत्र येऊन गोम्फा (लहान बौद्ध प्रार्थनास्थळ) बांधला होता.

मग काही काळाने मी थंडगार पर्वतराजींमधून कच्छच्या रणरणत्या उष्म्यामध्ये गेलो, आणखी एका पशुपालक समुदायाला भेटायला. फकिरानी जाट (पहाः चराऊ कुरणांचा अंतहीन शोध ). ते कच्छी आणि खराई उंट पाळतात. त्यांच्या भटकंतीचं स्वरुप आणखीनच गुंतागुंतीचं आहे, त्यांच्याकडचे प्राणी आणि पाण्याची उपलब्धता यावर ते अवलंबून असतं. अनेकदा भेटल्यानंतर मला त्यांचा विश्वास प्राप्त करून घेता आला. या काळात मी अनेकांना भेटलो. त्यात होत्या जाट हसीना. त्या आणि त्यांचे पती जाट अयूब ८० उंट पाळतात आणि वर्षभर भचाऊ तालुक्यात भटकंती करत असतात. हा समुदाय कर्मठ आहे आणि बाया बाहेरच्यांशी फारसं बोलत नाहीत. मात्र त्यांचा वावर सगळीकडे असतो. मी लखपत तालुक्याच्या ध्रांगावांध पाड्यावर अत्यंत तडफदार अशा नसिबीबाई शेरमामाद जाट यांना भेटलो. त्या छान हिंदी बोलतात. “आमची कुरणं आधीच आक्रसत चाललीयेत. आता आमचं पूर्वापारचं आयुष्य सोडून द्यावं लागणार अशी वेळ आलीये. आम्हाला काही तरी मदत हवीये... बघू या, आमचं म्हणणं कुणी तरी ऐकेल कदाचित.”

अनुवादः मेधा काळे