'ਓ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼!'

ਸੁਯਸ਼ ਕਾਂਬਲੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨਾਲ਼ ਰੂਬਰੂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਇਸੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ 20 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ 400 ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖ ਲਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਸ ਤੇ ਤਕਲੀਫ਼, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸੁਯਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ''ਇਨਕਲਾਬੀ'' ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਜਾਤੀ ਵੱਖਰੇਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਦਲਿਤ (ਮਹਾਰ) ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਣ ਕਾਰਨ, ਮੈਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ਼ਿਆ, ਜੋ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 71 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹਦੀ ਜਾਤੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।''

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਿੱਜੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ 'ਤੇ ਵੱਧਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਾਇਰਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅੱਤਿਆਚਾਰ, ਸਤੰਬਰ 2017 ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਏਲਿਫੰਸਟਨ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਖੇ ਮੱਚੇ ਹੁੜਦੰਗ, ਨਰਿੰਦਰ ਦਾਭੋਲਕਰ ਅਤੇ ਗੋਵਿੰਦ ਪਾਨਸਰੇ ਦੇ ਕਤਲ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਝਰੀਟੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ 57 ਸਾਲਾ ਸ਼ਿਆਮਰਾਓ ਕਾਂਬਲੇ ਕਿਸਾਨ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੋਲ੍ਹਾਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸ਼ਿਰੋਲ ਤਾਲੁਕਾ ਦੇ ਸ਼ਿਰਦਵਾੜ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ 1.75 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਉਹ 15 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ 55-60 ਟਨ ਗੰਨੇ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰੀਂ ਲਾਗਤ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਰਜ਼ਾ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਤਪਾਦਨ 'ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਆਮਰਾਓ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਵਰਲੂਮ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 250 ਰੁਪਏ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਚੇਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ,''ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਧਾਤੂ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਸਦਾ ਡਿਸਪੋਜ਼ਲ (ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ) ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖਾਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੇ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਦੇ ਜਾਤੀਗਤ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।''

ਸੁਯਸ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ਼ਿਆਮਰਾਓ ਨੇ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵੀ ਨਾਮਦੇਵ ਢਸਾਲ ਨਾਲ਼ ਕਰਾਈ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1972 ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਪੈਂਥਰਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਸੁਯਸ਼ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਈ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਯਾ ਪਵਾਰ, ਸ਼ਰਣਕੁਮਾਰ ਲਿੰਬਾਲੇ, ਨਰਾਇਣ ਸੁਰਵੇ, ਲਕਸ਼ਮਣ ਮਾਨੇ, ਏਕਨਾਥ ਆਵਹਾਡ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਪਵਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਿੱਥੇ ਸੁਯਸ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਲਿਤ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੇ, ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੁਯਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਨੌਵਾਨ ਕਵੀ ਹੁਣ ਪੰਜ ਲਾਈਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਨ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਖੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਿਵਨਾਕਵਾੜੀ ਵਿਖੇ ਅਤੇ ਦੋ ਇਚਲਕਰੰਜੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇ।

ਸੁਯਸ਼ ਨੇ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਹੱਥੀਂ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 180 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੇ ਡਾਇਰੀਆਂ ਭਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ''ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਬੇਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰਗਟਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੰਗਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਤੀਕਰ ਕਵਿਤਾ ਨਾ ਲਿਖ ਲਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾ ਨਾ ਲਵਾਂ, ਉਦੋਂ ਤੀਕਰ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ਦੀ।''

ਸੁਯਸ਼ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ''ਇਨਕਲਾਬੀ'' ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਦੱਸਦੇ ਹਨ,''ਪਰ ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਦੀ ਏਨੀਹਿਲੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਕਾਸਟ (ਜਾਤੀ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼) ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰਾ ਸੁਰ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ।'' ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਰਿਡਲਸ ਇਨ ਹਿੰਦੂਇਜ਼ਮ (ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪਹੇਲੀਆਂ/ਰਿਡਲ) ਨੇ ਸੁਯਸ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਹੁਣ ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਦਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਨੂੰ ਮੁਕਾਉਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕੋਈ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਛੂਆਛਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਝੱਲਦੇ ਹਾਂ। ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼ ਦੇ ਜਾਤੀ ਵੱਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਬੇਚੈਨੀ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।''

1 ਜਨਵਰੀ 2018 ਨੂੰ ਸੁਯਸ਼ ਭੀਮਾ ਕਾਰੋਗਾਓਂ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡੋਂ ਕਰੀਬ 290 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ, ਪੂਨੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸ਼ਿਰੂਰ ਤਾਲੁਕਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ਵਿਖੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨਕ ਵਾਲ਼ੇ ਮਹਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਾਹਮਣ ਜਾਤੀ ਨਾਲ਼ ਤਾਅਲੁੱਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪੇਸ਼ਵਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲ਼ੀ ਮਰਾਠਾ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ, ਹਰ ਸਾਲ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਮੈਂ ਅੰਦੋਲਨ (ਦਲਿਤ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਾਂ ਤੇ ਭੀਮਾ ਕਾਰੋਗਾਓਂ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕਰੀਏ।''

ਇਸ ਸਾਲ, ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ ਨੇ ਭੀਮਾ ਕੋਰੇਗਾਓਂ ਜਾ ਰਹੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਡੱਕ ਲਿਆ ਸੀ; ਫਿਰ ਹਿੰਸਕ ਟਕਰਾਅ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਯਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ 'ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਕੀਤਾ। (ਇਹ ਮਰਾਠੀ ਕਵਿਤਾ ਹੇਠਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।)

ਸੁਯਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,''ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਦਲਿਤ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖ ਸਕਣ। ਇਸ ਤਕਲੀਫ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਲਿਤ ਹੀ ਬੇਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਲਿਖ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਚੌਥੇ ਖੰਭੇ 'ਤੇ ਅੱਜ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆ, ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਪਰ, ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕਦੇ ਚੁੱਪੀ ਨਹੀਂ ਵਟ ਸਕੇਗਾ।''

* ਅੰਗੁਲੀਮਾਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਹਿੰਸਕ ਤੋਂ ਹੈ, ਜਿਹਨੂੰ ਉਹਦੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ ; ਉਹਨੇ 1,000 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਕੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਦਕਸ਼ਿਨਾ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਮਾਲ਼ਾ ਪਾਈ, ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ' ਅੰਗੁਲੀਮਾਲ ' ਕਿਹਾ ਗਿਆ।

** ਪੋਚੀਰਾਮ ਕਾਂਬਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਚੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ, ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਬਾਬਾਸਾਹੇਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਾਏ ਗਏ ਦਲਿਤ ਅੰਦਲੋਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਭੜਕੀ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਨਮਿਤਾ ਵਾਈਕਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਤਰਜਮਾ: ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ