‘ସେ ଜଣେ ବନ୍ଧକ ଶିଶୁ ଭାବରେ କାମ କରୁଥିଲେ’

୨୦୧୯ ମସିହାରେ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ନାସିକ୍ ଜିଲ୍ଲାରେ ତାଙ୍କ ଘରୁ ପାରୁକୁ ମାତ୍ର ୭ ବର୍ଷ ବୟସରେ ତା’ର ବାପା ମେଣ୍ଢା ଚରାଳି ଭାବରେ କାମ କରିବାକୁ ପଠାଇ ଦେଇଥିଲେ।

୩ ବର୍ଷ ପରେ ୨୦୨୨ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ଶେଷ ଆଡ଼କୁ, ସେମାନେ ପାରୁକୁ ସଂଜ୍ଞାହୀନ ଅବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କ ଚାଳିଆ ବାହାରେ ଦେଖିଲେ। ତା’ ଦେହରେ କମ୍ବଳଟିଏ ଗୁଡ଼ା ହୋଇଥିଲା। ବେକରେ ଛୁରୀ ଭୁଷାଯିବାର ଚିହ୍ନ ରହିଥିଲା।

‘‘ଶେଷ ନିଶ୍ୱାସ ତ୍ୟାଗ କରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚେଷ୍ଟା କରି ମଧ୍ୟ କଥା ପଦେ କହି ପାରିନଥିଲା। ଆମେ କ’ଣ ହେଲା ବୋଲି ପଚାରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲୁ କିନ୍ତୁ ସେ କହିପାରିନଥିଲା।’’ ଆଖିରୁ ଝରିଯାଉଥିବା ଲୁହ ପୋଛି ପୋଛି କହିଥିଲେ ପାରୁର ମା ସବିତାବାଇ। ‘‘ଆମେ ଭାବିଲୁ କେହି ତା’ ଉପରେ ଯାଦୁ ଟୋଣକା କରିଛନ୍ତି ତେଣୁ ଆମେ ପାଖରେ ଥିବାମୋରା ପାହାଡ଼ର ଏକ ମନ୍ଦିରକୁ ନେଇଗଲୁ (ମୁମ୍ବାଇ-ନାସିକ ହାଇୱେ ସମ୍ମୁଖରେ)। ପୂଜାରୀ ତା’ ଦେହରେ ବିଭୂତି (ପବିତ୍ର ପାଉଁଶ) ବୋଳିଦେଲେ। କାଳେ ତା’ର ଚେତା ଆସିବ ଆମେ ଅପେକ୍ଷା କରି ରହିଲୁ। କିନ୍ତୁ ତାହା ହେଲା ନାହିଁ,’’ ବୋଲି ସବିତାବାଇ ମନେ ପକାଇ କହିଥିଲେ। କିନ୍ତୁ ସେ ଆମ କୁଡ଼ିଆ ସାମ୍‌ନାରେ ମିଳିବାର ୫ ଦିନ ପରେ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨, ୨୦୨୨ରେ ନାସିକ୍ ସହରର ସିଭିଲ୍ ହସ୍ପିଟାଲରେ ଦେହରେ ହୋଇଥିବା କ୍ଷତ ଯୋଗୁଁ ପାରୁ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କଲା।

ପାରୁ ଗତ ୩ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଘରୁ ଯିବା ପରେ ମାତ୍ର ଥରେ ଘରକୁ ଫେରିଥିଲା। ତାକୁ କାମ କରିବାକୁ ନେଇଥିବା ମଧ୍ୟସ୍ଥି ଦେଢ଼ ବର୍ଷ ତଳେ ତାକୁ ଘରକୁ ଆଣିଥିଲା। ‘‘ସେ ସାତ ଆଠ ଦିନ ପାଇଁ ଘରେ ରହିଥିଲା। ଅଷ୍ଟମ ଦିନ ସେ ଆସି ପୁଣି ତାକୁ କାମକୁ ନେଇ ଯାଇଥିଲା।’’ ସବିତାବାଇ ପାରୁ ଅଚେତ ଅବସ୍ଥାରେ ମିଳିବା ପର ଦିନ ପୋଲିସ୍ ନିକଟରେ ଏହି ମଧ୍ୟସ୍ଥି ବା ଦଲାଲ୍ ବିରୋଧରେ ଅଭିଯୋଗ ଦାଖଲ କରିଥିଲେ।

ପାରୁର ଭାଇ, ମୋହନକୁ ମଧ୍ୟ ୭ ବର୍ଷ ବୟସରେ କାମ କରିବାକୁ ପଠାଇଥିଲା। ତା’ ବାପା ମଧ୍ୟ ସେହି ଲୋକଠାରୁ ୩୦୦୦ ଟଙ୍କା ନେଇଥିଲେ। ଏବେ ମୋହନର ବୟସ ୧୦ ବର୍ଷ ଏବଂ ମୋହନ ମଧ୍ୟ ଯେଉଁ ମେଷପାଳକଙ୍କ ସହ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲା ତା’ର ଅନୁଭୂତି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କହିଥିଲା। ସେ କହିଥିଲା ‘‘ମୁଁ ଗୋଟିଏ ଗାଁରୁ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଗାଁକୁ ଛେଳି ଓ ମେଣ୍ଢା ଚରାଇବାକୁ ନିଏ। ମୁଁ ୫୦ରୁ ୬୦ ମେଣ୍ଢା, ୫ରୁ ୬ଟି ଛେଳି ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପଶୁଙ୍କୁ ଚରାଇବାକୁ ନେଇଥାଏ।’’ ବର୍ଷରେ ଥରେ ମେଷପାଳକ ମୋହନକୁ ଗୋଟେ ସାର୍ଟ, ଗୋଟେ ଫୁଲ ପ୍ୟାଣ୍ଟ, ଗୋଟେ ହାଫ୍ ପ୍ୟାଣ୍ଟ, ଗୋଟେ ରୁମାଲ୍ ଓ ହଳେ ଚପଲ କିଣି ଦିଅନ୍ତି। ବାସ୍ ସେତିକି। ବେଳେ ବେଳେ ପିଲାଟିକୁ କିଛି କିଣି ଖାଇବା ପାଇଁ ୫, ୧୦ ଟଙ୍କା ଦେଇଥାନ୍ତି। ‘‘ମୁଁ କାମ ନ କଲେ ସେଠ୍ (ମେଣ୍ଢା ମାଲିକ) ମୋତେ ମାଡ଼ ଦିଅନ୍ତି। ମୁଁ ବହୁଥର ତାଙ୍କୁ ମୋତେ ଘରକୁ ପଠାଇବାକୁ କହେ। ସେ କହନ୍ତି ‘‘ମୁଁ ତୋ ବାପାକୁ କଲ୍ କରି କହିବି’’, କିନ୍ତୁ କେବେ ବି ବାପାଙ୍କୁ କହନ୍ତି ନାହିଁ।

ଭଉଣୀ ପାରୁ ପରି, ମୋହନ ମଧ୍ୟ ୩ ବର୍ଷରେ ଥରେ ଘରକୁ ଆସିଥାଏ। ‘‘ମାଆ ସବିତାବାଇ କହିଲେ। ଯେତେବେଳେ ସେ ପର ଥର ତାଙ୍କ ପିଲାଙ୍କୁ ଦେଖିଲେ ପିଲାମାନେ ତାଙ୍କ ଭାଷା କହିବା ଭୁଲି ଯାଇଥିଲେ’’। ‘‘ସେ ଆମକୁ ଚିହ୍ନି ପାରିନଥିଲା।’’

‘‘ମୋ ପରିବାରରେ କାହା ପାଇଁ କିଛି କାମ ନଥିଲା ଏବଂ ଖାଇବାକୁ ଘରେ କିଛି ନଥିଲା। ତେଣୁ ଆମେ ପିଲାମାନଙ୍କୁ କାମକୁ ପଠାଇ ଦେଲୁ’’, ରିମାବାଇ ବୁଝାଇ କହିଥିଲେ, ଯେ କି କଟକରି ବସ୍ତିରେ ରହନ୍ତି। ରିମାବାଇଙ୍କର ଦୁଇ ପୁଅ ମଧ୍ୟ ମେଣ୍ଢା ଚରାଇବା କାମ କରିବାକୁ ବାହାରକୁ ଯାଇଥିଲେ। ‘‘ଆମେ ଭାବିଲୁ ସେମାନେ କାମ କରିବେ ଓ ପେଟଭରି ଦୁଇ ମୁଠା ଖାଇବାକୁ ପାଇବେ।’’

ଜଣେ ମଧ୍ୟସ୍ଥି ରିମାବାଇଙ୍କ ଘରୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ନେଇଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଅହମ୍ମଦନଗର ଜିଲ୍ଲାରେ ପାର୍ନେର ଜିଲ୍ଲାର ଜଣେ ମେଣ୍ଢା ଚରାଳିଙ୍କ ପାଖରେ ରଖିଥିଲା। ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଟଙ୍କା କାରବାର ହୋଇଥିଲା- ମଧ୍ୟସ୍ଥି ପିଲାମାନଙ୍କୁ କାମ କରାଇବା ପାଇଁ ବାପମାଆଙ୍କୁ ପଇସା ଦେଇଥିଲା ଏବଂ ଏହି ପିଲାଙ୍କୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ମଧ୍ୟସ୍ଥିକୁ ମେଣ୍ଢା ମାଲିକ ପଇସା ଦେଇଥିଲେ। କେତେକ ଘଟଣାରେ ଛେଳି ବା ମେଣ୍ଢା ଦେବାକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଶ୍ରୁତି ଦିଆଯାଇଥାଏ।

ରିମାବାଇଙ୍କର ପୁଅ ଆଗାମୀ ୩ ବର୍ଷ ପାଇଁ ପାର୍ନେରରେ ରହିଥିଲେ। ସେ ମେଣ୍ଢା ଚରାଇବା ସହ ସେମାନଙ୍କୁ ଖାଇବାକୁ ଦେଉଥିଲେ, କୂଅରୁ ପାଣି ଆଣୁଥିଲେ, ଲୁଗାପଟା ଧୋଉଥିଲେ ଏବଂ ଗୁହାଳ ପରିଷ୍କାର କରୁଥିଲେ। ସେମାନଙ୍କୁ କେବଳ ଥରେ ଘରକୁ ଯିବାକୁ ଅନୁମତି ଦିଆଯାଉଥିଲା।

ସାନପୁଅ ଏକନାଥ କହିଲେ ଯେ ଯଦି ସେ ସକାଳୁ ଉଠି ପାରୁନଥିଲେ ତାଙ୍କୁ ମାଡ଼ ଦିଆଯାଉଥିଲା ଏବଂ ସକାଳ ୫ଟାରୁ ଉଠି କାମକୁ ଯିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା। ସେ ପରିକୁ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ କହିଥିଲା ‘‘ସେଠ୍ ମତେ ଅଭଦ୍ର ଭାଷାରେ ଗାଳି କରିବା ସହ ଗୋଡ଼କୁ ଏବଂ ପିଠିକୁ ଗୋଇଠା ମାରୁଥିଲା। ଆମକୁ ଭୋକରେ ରଖୁଥିଲା । ଯଦି ଆମେ ଚରାଉଥିବା ମେଣ୍ଢାମାନେ ଜମିକୁ ପଶି ଯାଉଥିଲେ ତେବେ ଉଭୟେ ଚାଷୀ ଓ (ମେଣ୍ଢା) ମାଲିକ ଉଭୟ ଆମକୁ ବାଡ଼ୋଉଥିଲେ। ଆମକୁ ରାତିରେ ଅନ୍ଧାର ହେବା ଯାଏଁ କାମ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା।’’ ଥରେ ଏକନାଥର ବାମ ହାତ ଓ ଗୋଡ଼କୁ କୁକୁର କାମୁଡ଼ି ଦେଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ତାକୁ କୌଣସି ଚିକିତ୍ସା ଦିଆଯାଇନଥିଲା ଏବଂ ପଶୁ ଚରାଇବା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା।

ଉଭୟ ରିମାବାଇ ଓ ସବିତାବାଇଙ୍କ ପରିବାର କଟକରି ଆଦିବାସୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର, ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିରଳ ଆଦିବାସୀ ଜାତି। ସେମାନଙ୍କର ନିଜର କୌଣସି ଜମି ନାହିଁ ଓ ସେମାନେ ମୂଲ ମଜୁରି କରି ନିଜର ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି, ମୂଲ ମଜୁରୀ ନ ମିଳିଲେ କାମ ସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରବାସକୁ ଯାଆନ୍ତି - ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ସେମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଇଟାଭାଟିରେ ଓ ନିର୍ମାଣସ୍ଥଳୀରେ କାମ କରିଥାନ୍ତି। ପରିବାରର ପେଟ ପୋଷିବା ପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ଆୟ ନଥିବାରୁ ସେମାନେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ମେଣ୍ଢା ଚରାଇବା ପାଇଁ ଅର୍ଦ୍ଧ ଯାଯାବର ଡଙ୍ଗର ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମେଷ ପାଳକମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦେଇଥାନ୍ତି।

୧୦ ବର୍ଷ ବୟସର ପାରୁର ଦୁଃଖଦ ମୃତ୍ୟୁ ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଶିଶୁ ଶ୍ରମିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକୁ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆଣିଥିଲା ଏବଂ ୪୨ ଜଣ ପିଲାଙ୍କୁ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୨୦୨୨ ମସିହାରେ ନାସିକ୍ ଜିଲ୍ଲାର ଡିଣ୍ଡୋରି ବ୍ଲକର ସଙ୍ଗମନର୍‌ ଗ୍ରାମରୁ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଥିଲା। ଶ୍ରମଜୀବୀ ସଙ୍ଗଠନ ଦ୍ୱାରା ଏହି ଉଦ୍ଧାର କାର୍ଯ୍ୟ କରାଯାଇଥିଲା। ନାସିକ୍ ଜିଲ୍ଲାର ଇଗତପୁରୀ ଏବଂ ତ୍ରୈମ୍ବକେଶ୍ୱର ବ୍ଲକରୁ, ଅହମ୍ମଦନଗର ଜିଲ୍ଲାର ଆକୋଲା ବ୍ଲକରୁ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଥିଲା। ସଞ୍ଜୟ ସିଦ୍ଧେ କହିଥିଲେ ଏହି ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଟଙ୍କା ବଦଳରେ ମେଣ୍ଢା ଚରାଇବା ପାଇଁ ନିଆଯାଇଥିଲା। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାରୁର ଭାଇ ମୋହନ ଏବଂ ତାଙ୍କର ପଡୋଶୀ ଏକନାଥ ସହିତ ଏହି ବସ୍ତିର ମୋଟ ୧୩ ଜଣ ପିଲା ଥିଲେ।

ଏହି ବସ୍ତିରେ ୨୬ଟି କଟକରି ପରିବାର ରହିଛନ୍ତି। ଏହା ଘୋଟି ନିକଟରେ ଅବସ୍ଥିତ। ସେମାନେ ୩୦ ବର୍ଷ ହେଲା ଏଠାରେ ରହି ଆସୁଛନ୍ତି। ତାଙ୍କର ଚାଳ ବା ଜରି ଛପର ଘର ରହିଛି, ଦୁଇ ବା ଅଧିକ ପରିବାର ଗୋଟିଏ ଚାଳିଆରେ ରହନ୍ତି। ସବିତାବାଇଙ୍କ କୁଡ଼ିଆରେ କବାଟ ନାହିଁ କି ଇଲେକ୍ଟ୍ରିସିଟି ନାହିଁ।

ମୁମ୍ବାଇ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ଅର୍ଥନୀତିର ପ୍ରଫେସର ଡାକ୍ତର ନିରଜ ହଟେକର କହନ୍ତି ‘‘ପ୍ରାୟ ୯୮% କଟକରି ପରିବାର ଭୂମିହୀନ ଅଟନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶଙ୍କର ଜାତି ପ୍ରମାଣପତ୍ର ପରି ଆବଶ୍ୟକ ଦଲିଲ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ।’’ ‘‘ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗର ଘୋର ଅଭାବ ରହିଛି ତେଣୁ ସମଗ୍ର ପରିବାର ଇଟାଭାଟି, ମାଛ ଚାଷ, ଅଳିଆ ଗୋଟାଇବା ଓ ଏହିପରି ଛୋଟ ମୋଟ କାମ ଖୋଜିବା ପାଇଁ ଘର ଛାଡ଼ି ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ଚାଲି ଯାଇଥାନ୍ତି।’’

୨୦୨୧ ମସିହାରେ ଡକ୍ଟର ହାଟେକର କେନ୍ଦ୍ର ଆଦିବାସୀ ବ୍ୟାପାର ମନ୍ତ୍ରାଳୟ ସହାୟତାରେ ଏକ ସର୍ବେକ୍ଷଣର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇ ମହାରାଷ୍ଟ୍ରର କଟକରି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ସାମାଜିକ -ଆର୍ଥିକ ଅବସ୍ଥାର ଅଧ୍ୟୟନ କରିଥିଲେ। ଏହି ଦଳ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଥିଲେ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ମାତ୍ର ୩%ଙ୍କ ପାଖରେ ଜାତି ପ୍ରମାଣପତ୍ର ରହିଛି ଏବଂ ଅଧିକାଂଶଙ୍କ ପାଖରେ ଆଧାର କାର୍ଡ କିମ୍ବା ରେସନ୍ କାର୍ଡ ନାହିଁ। ହାଟେକର କହନ୍ତି ‘‘ଏହି କଟକରିମାନେ (ସରକାରୀ) ଗୃହନିର୍ମାଣ ଯୋଜନାର ଲାଭ ପାଇବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବା ଉଚିତ୍। ସରକାର ସେମାନେ ବାସ କରୁଥିବା ଅଞ୍ଚଳରେ ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରିବା ପାଇଁ କାମ କରିବା ଉଚିତ୍’’।

ଏବେ ପୁଅକୁ ଫେରି ପାଇବା ପରେ, ରିମାବାଇଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ପୁଅ ସ୍କୁଲ ଯାଉ। ଶ୍ରମଜୀବୀ ସଙ୍ଗଠନର ଜିଲ୍ଲା ସଚିବ ସୁନିଲ ୱାଘଙ୍କୁ ଦେଖାଇ ସେ କହିଲେ ‘‘ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆମକୁ ରେସନ୍ କାର୍ଡ ମିଳିନଥିଲା। ଆମେ ସେଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ ଜାଣିନଥିଲୁ। କିନ୍ତୁ ଏହି ପିଲାମାନେ ଶିକ୍ଷିତ। ସେମାନେ ଆମ ପାଇଁ ଏବେ ଆଣି ଦେଇଛନ୍ତି।’’ ଉଦ୍ଧାର ଦଳ ସହିତ ସାମିଲ୍ ହୋଇ ସୁନିଲ ଏହି ପିଲାମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲେ। ସୁନିଲ ମଧ୍ୟ ଏହି କଟକରି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଅଟନ୍ତି। ସେ ତାଙ୍କ ଜାତିର ଲୋକମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହୀ।

ପାରୁ ମୃତ୍ୟୁ ପରଦିନ ସବିତାବାଇଙ୍କୁ ଭେଟିଲା ବେଳେ ସବିତାବାଇ କହିଥିଲେ ‘‘ପାରୁର ଆତ୍ମା ପାଇଁ ମୋତେ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିବାକୁ ହେବ... ମୋତେ ରାନ୍ଧିବାକୁ ହେବ,’’। ସେତେବେଳେ ସେ ତାଙ୍କ ଚାଳିଆ ବାହାରେ ପଥର ରଖି ଉଠାଚୁଲିରେ କାଠ ଜାଳି ନିଆଁ ଧରାଉଥିଲେ। ସେ ଗୋଟିଏ ବାସନରେ ଦି ମୁଠା ଚାଉଳ ପକାଇ ମୃତ ଝିଅ, ପରିବାରର ଅନ୍ୟ ୩ ପିଲା ଓ ସ୍ୱାମୀଙ୍କ ପାଇଁ ଭାତ ରାନ୍ଧୁଥିଲେ। ଘରେ ସମୁଦାୟ ସେତିକି ଚାଉଳ ଥିଲା। ସେ ଚାହିଁ ବସିଥିଲେ ଯେ ଯଦି ସ୍ୱାମୀ ଆଉ ପର ଜମିରେ କାମ କରି ଟଙ୍କା ୨୦୦ ଆଣିବେ ତେବେ ଭାତ ସହିତ ଆଉ କିଛି ଖାଇବାକୁ ମିଳିବ।

ଗୋପନୀୟତାର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ପିଲା ଓ ପିତାମାତାଙ୍କ ନାମ ବଦଳାଇ ଦିଆଯାଇଛି।

ଅନୁବାଦ : ଓଡ଼ିଶାଲାଇଭ୍‍